Koffie oorsprong: de turbulente geschiedenis en de rol van Nederland

Koffie is essentieel voor heel veel mensen. Het is, na petroleum, het meest verhandelde product ter wereld. Hoe is een bes uit een plant die ver weg groeit zo’n belangrijk onderdeel van ons leven geworden? Zet voor jezelf een bakkie, we duiken in de geschiedenis en oorsprong van dit heerlijke drankje!

Kaldi en zijn dansende geiten

Waar koffie precies voor het eerst gedronken werd is verloren aan de geschiedenis. Volgens sommige gaf de Griekse arts Hippocrates van Kos (460–370 v.Chr.) al koffie als remedie. De meeste mondelinge geschiedenis wijst naar het hedendaagse Ethiopië als de oorsprong van koffie. Het beroemdste verhaal speelt zich af rond het jaar 850 in Koninkrijk Kaffa.

Een jonge geitenhoeder genaamd Kaldi gaat aan het einde van de dag zijn kudde halen. Hij hoort zijn beesten ergens in de verte opgewonden blaten. Hij volgt het geluid en vind zijn geiten in een gekke bui, ze eten rode bessen van een onbekende plant en gaan dansend van struik naar struik. Omdat het zijn geiten zo levenslustig maakt, besluit hij het rare fruit zelf te proberen. De bes is mals en sappig, maar niet bijzonder smakelijk en vrij bitter. Kaldi heeft gelukkig sterke tanden, op de twee zaden in de bes moet hij flink kauwen. Nadat hij enkele bessen heeft geprobeerd merkt hij dat vol met energie zit! Kaldi neemt de bessen mee naar huis om aan zijn vrouw te laten zien. Die deelt zijn enthousiasme voor de bes, de energie en helderheid die het fruit geeft moet wel een geschenk van God zijn. Ze overtuigt Kaldi om de bessen naar de lokale monniken te brengen.

Misschien was het omdat hij stond te trillen van de cafeïne, maar de monniken zagen deze magische bessen niet zitten. Dit moet het werk van de duivel zijn, ze gooide de bessen in het vuur. Die eet niemand meer. Maar, terwijl de bessen verbranden komt er een hemelse aroma vrij. Niets wat zo goed ruikt kan het werk van de duivel zijn, toch? En zo plukte ze geroosterde bonen uit het vuur, vermaalde ze de boon, en werd het opgelost in heet water voor ’s werelds eerste kopje koffie.

De brutale diefstal van de VOC

De oudste overlevende geschiedenis over koffie is van ‘Abd al-Qadir al-Jaziri (fl. 1558). De historicus biedt meerdere alternatieven aan voor hoe het populair geworden drankje “qahwa” zijn weg heeft gevonden naar de Arabische wereld in het begin van de vijftiende eeuw. Hij concludeert uiteindelijk dat een Soefi, mogelijk de Imaan Dhabhani, de koffie uit Ethiopië meenam naar de stad Aden in Jemen.

Het zwarte goud is hier een hit. In een regio waar alcohol verboden was bleek koffie een uitstekende reden om samen te komen, de dag te bespreken of om zaken te doen. Halverwege de vijftiende eeuw groeien in de bergen van Jemen koffieplanten en openen de eerste koffiehuizen hun deuren in Syrië. De eerste reislustige Europeanen maken ook kennis met het wonderlijke drankje. De havenstad Mokka in Jemen wordt de belangrijkste handelsmarkt voor koffie en in het begin van de 16e eeuw begint door de groeiende vraag vanuit Europa de inkoopprijs te stijgen.

De koopmanszoon Pieter van den Broecke vaart voor de VOC en bezoekt in 1616 Mokka. De Hollanders zijn de eerste Europeanen die hier aankomen en willen een handelspost vestigen, maar hebben toestemming nodig van de Ottomaanse sultan – de pasja. Die 250 km landinwaarts zit in de hoofdstad Sanaa. De onderhandelingen slagen en teruggekomen in Mokka is de handel van start gegaan. Een paar maanden na zijn aankomst vaart van den Broecke weer weg uit Mokka met een schip vol koffie. Wat de pasja niet wist, is dat het de Hollanders ook gelukt is enkele koffieplantjes uit het land te smokkelen. Stekjes van deze planten werden overgebracht naar Nederlands-Indië waar de eerste plantages werden gestart.

De eerste stapjes waren gezet om van Java de tweede belangrijke havenstad te maken voor de winstgevende koffiehandel. Beide steden zouden verboden blijven aan koffie. Mokka heeft een gelijknamig koffiedrankje en een zetmethode naar zich vernoemd, en hedendaags Java is er nog steeds een levendige koffiehandel.

De blunder: een koffieplant als cadeau

Nederland was een tijd de enige commerciële exporteur van koffie. De VOC deed waar ze goed in was: handelen. Zeevaarders brachten koffie naar andere koloniën Sri Lanka en Suriname waar de plant ook goed groeide. Het ging mis toen de burgemeester van Amsterdam in 1714 een koffieplant cadeau gaf aan de Franse koning Louis XIV. De Fransen hadden ook de ambitie om zelf koffie te groeien. De eerste twee pogingen mislukte, maar in 1723 werd Kapitein Gabriel de Clieu opgedragen om in het geheim een stekje van de plant mee te nemen naar Martinique in de Caraïbische Zee.

Het was geen makkelijke tocht, van piraterij tot gewelddadige stormen, maar vooral het opraken van schoon drinkwater was bijna desastreus. “Water ontbrak in zo’n mate”, schrijft de Clieu over de gebeurtenis, “dat ik meer dan een maand verplicht was om mijn schaarse rantsoen te delen met deze koffieplant”. De plant overleefde en vijftig jaar later groeide er 18.000 koffieplanten op Martinique. Frankrijk werd de grootste koffieproducten, de bonen werden betaalbaarder voor de gewone burger en de vraag bleef maar toenemen. Koffie heeft de wereld veroverd.